Pirsgirêka Hebûn û Tunebûna Zagona Exlaqî
Pirsgirêka Hebûn û Tunebûna Zagona Exlaqî
A- Yên Ku Zagona Exlaqê Ya Gerdûnî Qebûl Nakin
1- Exlaqa Xweşîyê/Hedonîzm-Xweşîparêzî
Damezranerê vê berbiçûnê, Arîstîppos e. Li gor vê berbiçûnê, armanca tevgerên me yên exlaqî, xweşî ye. Pîvana başî û xirabiyê, xweş e. Tiştên ku li xweşê mirov diçin, baş in û tiştên ku êşê didin mirov jî, xirab in. Xwezaya mirov, ya mirov ber bi xweşîyê ve diheriqîne. Li gor Epikuros jî, ji bo biryardayîna derheqê baş û xirab de, ji bilî xweşî û êşê, tu pîvanên din tune nin.
2- Exlaqa Bikêrhatinê/Kêrperestî/Sûdeperestî
Di vê berbiçûnê de berjewendiyên şexsan wek pîvana başîyê tê dîtin. Tiştê ku ji bo şexsan kêrdar in (bikêr, kêrhatî, sûdmend) baş û yên ku bikêr nayên jî, xirab in. Sûd (feyde) baş a tekan e. Ji aliyê J. Bentham û J. S. Mill ve hatiye parastin.
Exlaq, li gor kêrdarîya xwe bi qîmet e. Armanc, bextewarî û sûdmend kirina mirova ye.
3- Exlaqa Xweperestîyê/Egoîzm/Xudkamî
Çavkanîya tevgerên exlaqî, hezkirina ez/ego ye. Di exlaqa xweperest de, beyî ku li tu mirovan bifikirin; mirov li pey başiyên xwe (tiştên ku ji bo wan baş in) dibezin. Ev berbiçûn, bi Egoîzmê hatiye bi nav kirin û nûnerê vê berbiçûnê yê sereke, T. Hobbes e.
Li gor bîr û bawerîya T. Hobbes, mirov ji zayîna xwe ve xweperest e û ji bo wî tiştê herî girîng, hesta xweparastinê ye. Di vê berbiçûnê de pîvana başî û xirabiyê, berjewendiyên mirov bi xwe ne.
4- Exlaqa Anarşîst
Li gor bîr û bawerîya anarşîzmê, mirov ji xwezaya (hilika) xwe ve baş e û xirabiyên ku di jiyana mirovan de dertêne pêşîya mirov, ji zordestiya sazîyên ol, exlaq, hîqûq û hwd. dertêne holê û çavkanîya xirabiyan jî ev sazî ne.
Li gor bîr û bawerîya Proudhon, ku yek ji damezranerên anarşîzmê ye; ‘Hemû sazîyên tehdekar û zordest, di serî de jî dewlet; divê ji holê werin rakirin.’
Herweha dîsa Proudhon dibêje: ‘Malhebûn, dizî ye.’
Anarşîzm wiha diparêze ku hiqûq û dewlet, azadiyên mirovan teng dikin û divê werin hilweşandin. Lewra anarşîzm ji bilî mirov, tiştekî din ê ku ji mirov rasertir e, qebûl nake.
5-Exlaqa Nihilîst/Exlaqa Hîçperet
Nietzche dibêje: ‘Armanca tevgerên exlaqî gihêjtina (afirandina) mirovê raser e.’ Nietzche li hember hemû nirxên ku niha hene radibe û dixwaze ku ew ji nû ve werin sererastkirin. Li gor vê berbiçûnê aqil na, lê îrade girîng û raser e û li hember civakê, şexs girîng û raser tê dîtin. Li gor vê berbiçûnê hêzdarî baş û bêhêzî jî, xirab e.
Li gor bîr û bawerîya Nietzche: Di civakê de du kom mirov û du çînên (sinifên) ku ji aliyê van koman ve hatine pêkanîn, hene:
1- Çîna gel
2- Giregir (Yên elît)
‘Mirovê raser, remza (nîşana) îradeya hêzdar e.’
6- Egzistansiyalîzm/Hebûnparêzî
Nûnerê herî sereke yê felsefeya hebûnparêzîyê, Jean Paul Sartre ye. Li gor bawerîya Jean Paul Sartre; tiştekî ku em bikaribin jêre bibêjin ‘xwezaya mirov’ tune û mirov bi destê û keda xwe, xwe diafirine û destnîşan dike. Kêzik û çûk, çawa bûne heyîn, wisa jî dijîn û nikarin vê yekê biguherînin. Lê mirov, li xwezayê hatine avêtin û hilika xwe, bi destê xwe (bi ked, bi zanyarî û hwd.) diafirînin. Ji ber vê yekê jî divê tevgerên wan neyêtin astengkirin (sînorkirin) û divê mirov azad tevbigerin.
Ango Sartre dibêje: ‘Mirov, mehkûmê azadîyê ye.’
Di bin kîjan şert û mercê de bin bila bin, em azad in û jiyana xwe bi destê xwe diafirînin. Ji ber ku hemû kes cihê xwe (nirxên xwe, hêjahiya xwe) bi destê diafirîne; zagoneka exlaqê yeka ku em bibêjin ji bo hemû kesan derbasdar e, tune.
B- Yên Ku Hebûna Zagona Exlaqê Ya Gerdûnî Dipejirînin
1- Yên ku zagona exlaqê ya gerdûnî bi wesfên subjektîf şirove dikin.
2- Yên ku zagona exlaqê ya gerdûnî bi wesfên objektîf (nesnel-wanekî) şirove dikin.
1- Yên Ku Zagona Exlaqê Ya Gerdûnî Bi Wesfên Subjektîf Şirove Dikin:
J. St. Mill û H. Bergson in.
Li gor vê berbiçûna ku hebûna zagona exlaqê ya gerdûnî dipejirînin û diparêzin, qesidîna ber bi xweşîyê ve, feraset (pêhesî, sezgî) û ûjdana mirovan, bingeha zagona exlaqê ye.
J. St. Mill dibêje: ‘Bextewarî, pêkanîna hestên civakî ye.’
H. Bergson jî dibêje: ‘Pîvana, başî û xirabîyê, feraset (pêhesî-sezgî) e. Li gor xwe tevbigere ku tu hem jî bo xwe û hem jî, bo yên din, tu bikaribi ya baş bikî. Hege tu li gor xwe tevbigerî (li xwe weri), ev yek hem ji bo te û hem jî bo yên din, baş e.’
Di exlaqa ferasetê de hezkirin, evîn û azadî, serwer e.
Bergson, exlaqê dike du beş:
1– Exlaqa civaka dadayî
2- Exlaqa civaka vekirî.
Exlaqa civaka dadayî, di dema bi cîkirinê de baş e û xwe dispêre aqil. Lê beyî ku li şexsan were pirsîn, ev exlaq hatiye pejirandin.
Belam, exlaqa ku ji aliyê Bergson ve tê parastin, exlaqa civaka vekirî ye, ku sparteka vê exlaqê feraset e.
2- Yên Ku Zagona Exlaqê Ya Gerdûnî, Bi Wesfên Objektîf Şirove Dikin
1- Sokrates
Ji prensîba ‘Bi xwe bizanibe, xwe binase.’ dest pê dike û dibeje: ‘Tevgera ku bingeha wê zanayî ye, bextewarî ye.’ Li gor bawerîya Sokrates, encax zanayîya rast mirovan dibe tevgera rast.
2- Platon/Eflatûn
Platon, zagona exlaqê ya gerdûnî bi dozîneya xwe ya îdeayan şirove dike. Başî û xirabiya tevgerekî, bi îdeaya baş girê dide. Di gerdûnê de çawa ku başî û bextewarî heye, wisa jî xirabî jî heye. Heta ku ji destên mirov bê, divê mirov ji vê dinyayê dûr bibe û bi zanayî û bi erdem, divê mirov xwe nêzîkê cîhana îdeayan bike. Pêzanîna zanayîya îdeaya başîyê, bi zanîna zagona exlaqê pêk tê. Ev zagon jî tiştên divê em nekin û tiştên ku divê em wan pêk bînin, nîşanê me dide.
3- Farabî
Farabî wiha diparêze ku mirov encax bi aqilê çalak dikare xwe bigihîne zanayîya başîyê. Gihêjtina asta aqilê çalak, baş e. Li gor bîr û bawerîya Farabî: Mirovê baş an jî bextewar, sirf ji bo wê başiya ku ji bo wî/wê tê xwestin dijî û vê yekê bi berdewamî didomîne, ye.
4- Spînoza
Spînoza, fîlozfekî panteîst e. Panteîzm, gerdûn (cosmos) û xwedê, heman heyîn dibîne. Ango li gor vê tevgerê, gerdûn û xwedê, yek in. Qosmos (kozmos, xwedê) bi awayekî teqez, azad e û gihêjtina zanayîya kosmosê, baş e. Mirov dema ku nefbiçûk be û serwerê nefsa xwe be, wê demê digihêje zanayîya qosmosê. Mirovê ku vê zanayîyê bidest xistiye, hem mirovekî hêzdar, hem jî mirovekî xwedîerdem e. Mirovê ku koleyê dildarîyên (bengînîyên) xwe ye, ew kole ye. Dema ku mirov bi aqilê xwe tevdigere û li ber bêgavîtiya xwezayê serê xwe ditewîne û li xwe miqate ye (bi xwe dizane), ew mirov azad e.
5- I. Kant
I. Kant pirsa ‘tevgera exlaqî çî ye û divê çî be?’ dike û li gor bawerîya wî tevgereka exlaqî, divê ne ji ber hest an jî nêzîkayîtêdanekê pêk hatibe.
Divê ji ber ‘hesta erkê’ pêk hatibe û hege wisa be, ev tevger, tevgereka exlaqî ye. Hêmanên exlaqê, ne di nav jiyanê de hatine hilberandin. Ew ji aliyê aqil ve hatine hilberandin û destnîşankirin. Li gor bîr û bawerîya I. Kant, armanca tevgerên me yên exlaqî ne bextewarî ye. Lewra bextewarî, li gor mirovan diguhere û kirdewar (oznel) e.
Ji bo yekî, ‘erdem’ û ji bo yekî din jî ‘baş’ û ji bo yekî din jî ‘jiyana amizgerê xwezayê’ ye. Tiştek dibe ku ji aliyê hinekan ve exlaqî were dîtin û ji aliyê hinekên din ve jî, dibe ku exlaqî neyê dîtin. Ji bo ku Kant bikaribe exlaqê ji vê rewşa kirdewar (oznel) rizgar bike û xwestiye ku wê ji bo hemû mirovan bingeheka naguhor, peyda bike.
Tiştê ku ji bo hemû mirovan eynî tişt e û naguhor e; erk e, xwestina başîyê ye, nîyeta baş e. Li gor bawerîya Kant exlaqbûna tevgerekî ne di şeklê wê tevgerê de ye, belam di dema tevgerê de xwestina başiyê ye. Nîyeta baş e. Mesela yek sirf ji bo ku xelk bila jêre bibêjin ew mirovekî baş e qencîyê bike, tevgera wî mirovî ne tevgereka exlaqî ye.
6- Olên Yekxwedayî
Olên yek Xwedayî jî, zagona exlaqê ya gerdûnî dipejirînin. Zagona exlaqê ya gerdûnî, bi Xwedê ve girê didin. Xwedê bi navcîtiya pêxemberan, zagon û delkên xwe yên ku divê mirov li gor wan tevbigerin, şandiye. Li gor van zagonan tevgerîn, baş e.
Di tesewufê de jî, zagona exlaqê hatiye pejirandin.
Li gor tesewufê, ne bi aqil û ne jî bi zanayîyê, encax bi eşq û ferasetê mirov dikare bigihêje Xwedê. Çavkanîya tesewufê, Qur’ an e û di destpêkê de wesfeke wê ya felsefî tune. Piştra derheqê Xwedê, heyîn û têkiliyên mirovî de dazanînek hatiye afirandin û gihêjtiye naverorek felsefî. Xwedê, heyîna teqez e û di heman demê de başîya teqez û spehîtiya teqez e. Gotina Xwedê ya ku gotiye: ‘Ez xezîneyek im û min xwest ku ez werim zanîn.’
Wek tecellîyê, ango wek xwiyakirina Xwedê hatiye dîtin.
Çend Nûnerên Tesewufê Yen Sereke
1– Mewlana
2- Yunus Emre
3– Hacî Bektaşê Welî ne.
1- Mewlana
Li gor Mewlana heyîna rasteqîn (ya ku bi rastî jî heye), Xwedê ye. Xwedê ji bo ku xezîneya nîşan bide û xwe bide zanîn, gerdûnê afirandiye. Di nav zîndiyan de yê ku bi Xwedê dizane, bi tenê mirov e. Ji ber vê yekê jî, kê kî be bila be, divê were hezkirin. Li gor baweriya Mewlana, mirov encax bi bi rêya eşqê dikare bigihêje Xwedê. Di berhema xwe sereke Mesnewîyê de li ser fazîlet, erdem û başîyê, ramanên girîng pêşkêş kiriye.
Gotineka xweş ya Mewlana heye ku gotiye: ‘An wek xwe xwiya bike, an jî tu çawa xwiya dikî, wiha be.’
2- Yunus Emre
Li gor baweriya Yunus Emre heyîna rasteqîn, Xwedê ye û zanayîya rast jî, naskirina Xwedê ye. Rêya tekan e ya naskirina Xwedê, hezkirin e. Gotineka xweş ya ku Yunus Emre gotiye: ‘Hez ji yên ku hatine afirandin bike, ji ber sedema afiraner.’
3- Hacî Bektaşê Welî
Hacî Bektaşê Welî, ramana Wahdetî Vucud diparêze. Li gor vê berbiçûnê, hemû tiştên ku hene ji Xwedê der çû ne. Mirov ji bo bikaribe yekîtiya heyînê nas bike, ji mertebeyên cihêreng derbas dibe.
Di mertebeya yekemîn de, hemû tiştî bi Xwedê şirove dike.
Di mertebeya duyemîn de, cûdahiya maddî û manewî diparêze û hemû tiştên ku hene, bi hilikeke hevpar diparêze.
Di mertebeya sêyemîn de jî, digihêje nêrîna ‘yekîtiya heyînan’ û têdigihêje ku ew jî, xwiyakirineka Xwedê ye. Bingeha zagona exlaqê, hezkirina Xwedê û hezkirina mirova ye.
Taybetmendiyên Ku Zagona Exlaqê Ya Gerdûnî Destnîşan Dikin
Zagona exlaqê ya gerdûnî di civakê de bi rêya erdem, şeref, edalet, îrf, namûs, berpirsîyarî û hwd. bi awayekî objektîf bandorê li mirovan dike û mirov di bin bandora wê de dimînin. Dîsa mirov bi rêya ûjdana xwe re jî, bi awayekî subjektîf; di bin bandora zagona exlaqê ya gerdûnî de dimînin û jê ketumet dibin.
Ali Gurdilî
Çavkanî: Di Sed Pirsan De Danasîna Felsefeyê – Ali Gurdilî
Beyî nîşandana çavkaniyan, wergirtina nivîsaran qedexe ye.