Felsefeya Sedsala 18ê
Felsefeya Sedsala 18ê
Ev felsefe, felsefeya “Ronîbûnê” ye. Li ser vê dewrê Kant wiha dibêje: “Ronîbûn, ji aliyê însan ve, destpêka bikaranîna aqlê însan e.” Ango di vê dewrê de, însan tevger û dîtinên xwe, li gorî pîvanên aqil û pisporiya xwe ronî dikin.
Wesfên Berbiçav Yên Vê Dewrê
1- Li gorî heyama navîn, ol rêzanê her tiştî bû. Lewra heyama navîn, ne xwediyê çandeyeka serbixwe bû. Serbixweyî, bi tevgera ronesansê derkete holê û bi felsefeya sedsala 17- ê, li ser hîmên zexim hate rûniştandin. Ev pêşketin, di dewra felsefeya sedsala 18- ê de, şeklekî herî bêdro û helwesteke rast sitand. Ji vê dewrê re, dewra ronîbûnê hat gotin.
2- Bi şoreşa fransî re, burjûvazî û liberalîzm derketin holê. Li hember monarşiyê, têkoşîn heye. Tevger an rêxistinên mîna wekî laîsîzm, humanîzm, komar û serbestî derketin holê.
3- Di vê demê de bi taybetî, li ser ceribandinan rawestiya ne.
4- Ev felsefeyeka çandê ye û mijarên vê felsefeyê; mirov, jiyan û cîhana mirovan e.
5- Felsefeya vê dewrê ne tenê felsefeyeke teorîk e, ew felsefeyeka pratîk e jî. Yekîtiya teoriyê (dozîne) û pratîkê, xwiya dike.
6- Di vê dewrê de di dewsa zimanê latînî de gîşk, zimanên neteweyî têne bikar anîn.
7- Bingeha vê felsefeyê, çandeka laîq e.
8- Baweriya rêzaniya AQİL heye. Di vê dewrê de hemû tevger û rêxistinên dîrokî; wek ol, dewlet, hiqûq û ekonomî, di serada aqil de têne derbaskirin.
9- Li hemberî merkantilîzma sedsala 18- ê, kapîtalîzma pîşasaziyê (endrustrî) xurt dibe. Di avahiyên ramanî de, ketumetbûnekê diyalektîkî heye. Locke, Home, Montesqieu, Reuseau û Volter, ramanwerên vê demê yên sereke ne.
Ali Gurdilî
Çavkanî: Di Sed Pirsan De Danasîna Felsefeyê – Ali Gurdilî
Beyî nîşandana çavkaniyan, wergirtina nivîsaran qedexe ye.