Pirsgirêka Armanca Tevgerên me yên Exlaqî
Pirsgirêka Armanca Tevgerên Me Yên Exlaqî
Hemû fîlozofan pejirandine ku armanceka tevgerên me yên exlaqî heye, lê li ser vê armancê lihev nekirine û bersivên cihêreng dane vê pirsê. Armanca tevgerên me yên exlaqî, li gor hinekan bextewarî ye û li gor hinekên din jî wezîfe ye û hwd.
1- Sokrates
Di vê babetê de Sokrates dibêje: ‘Erdema ku bingeha wê zanayîyê, bextewarî ye.’ Dîsa dibêje dema ku mirov xwedîyê zanayîyê be ber bi başiyê ve diqeside û ji xirabiyê dûr dibe. Li gor bawerîya Sokrates, mirov bi zanebûn xirabiyan nake. Ango nezanî, bavê hemû xirabiya ye.
2- Demokrîtos
Hayjixwetî, pîvanetî, sînordarî û pakijiya tevgerên mirovan, bextewarî ye.
3- Epikuros û Arîstîppos
Reva ji êşê û qesidîna ber bi xweşîyê (an jî zewqê) ve û ji tirsê rizgarbûn, bextewarî ye. Ji vê felsefeya wan re, Hedonîzm ‘Exlaqâ Xweşîyê’ hatiye gotin.
Li gor vê felsefeyê, tiştên ku li xweşê mirov diçin, ew baş in û tiştên ku êşê didin mirov jî, ew xirab in. Arîstîppos wiha bawer dike ku mirov, bi awayekî xwezayî li pey xweşiyê dibeze. Li gor vê felsefeyê, derheqê baş û xirab de ji bilî xweşiyê tu pîvaneke din tune.
4- Li gor Stoaparêzan
Rêva ji xweşîyê û qesidîna ber bi êşê ve û jiyaneka amizgerê xwezayê û dilxweşî, armanca tevgerên me yên exlaqî ye.
5- Zenon
Zenon, exlaqê dispêre 4 bingehan:
1– Hilbijartina rast
2– Sebir kirin
3– Hayjixwebûn
4- Parvekirina biedalet
Pêkhatina van çar bingehan, rê li erdembûnê vedike.
6- Exlaqa Vatinî Ya I. Kant
Li gor bawerîya I. Kant, armanca tevgerên me vatinî (peywir, wezîfe, erk) ye.
Tevgera ku ji vatinîyê tê, tevgera rast e. Di gerdûnê de û li derveyî gerdûnê, tiştekî tenê heye ku em dikarin wê bi baş binavînin. Ev tişt jî vatinî (wezîfe, erk, peywir) ye, xwestina (daxwaza) baş e. Armanca tevgerên me yên exlaqî, ne bextewarî ye. Lewra bextewarî, li gor mirovan diguhere.
Li Gor Exlaqa Vatinî Ya Kant
‘Wiha tevbigere ku ev tevgera te ji bo hemû mirovan bila bibe zagonek û tevgerîna li gor vê zagonê jî, bila bibe vatinîya hemû mirovan.’ I. Kant, ji zagona exlaqê ya subjektîf dest pê kiriye û xwe gihandiye zagona exlaqê ya objektîf.
Çend Taybetmendiyên Exlaqa Vatiniyê
1- Çawa tu dixwazî xelk ji te re baş bin, tu jî ji wan re baş be.
2- Çawa ku tu dixwazî li hemberê te bila xelk tevgerên xirab nîşan nedin, tu jî nîşan nede.
3- Zagona exlaqê, aqlî ye û bi dilêrîneke bi vî rengî hatiye avakirin û hemû kes, dadgerê xwe ye.
Ali Gurdilî
Çavkanî: Di Sed Pirsan De Danasîna Felsefeyê – Ali Gurdilî
Beyî nîşandana çavkaniyan, wergirtina nivîsaran qedexe ye.