Pirsgirêka Serbestiya Tevgerên Exlaqî yên Mirovan
Pirsgirêka Serbestiya Tevgerên Exlaqî Yên Mirovan
Dema ku mirov tevgereke exlaqî nîşan dide, gelo ew azad e, yan na? An jî em bibêjin dema ku mirov tevgereke exlaqî nîşan dide, gelo çareyeka wî ya din heye, yan na? Ango, şensê wî yê hilbijartinê heye yan na? Ev pirs, di felsefeya exlaqê de pirseka sereke ye û di vê babetê de sê nêrînên cihêreng hene:
1– Nêrîna Îndetermînîst
2– Nêrîna Determînîst
3- Nêrîna Otodetermînîst
1- Nêrîna Îndetermînîst
Li gor vê berbiçûnê, di dema nîşandana tevgereka exlaqî de, mirov azad in. Dema ku mirov biryara xwe didin, li gor îradeya xwe ya azad vê biryarê didin. Yên ku vê nêrînê diparêzin, delîlên psîkolojîk, sosyolojîk, hiqûq û exlaqê derdixin pêş.
2- Nêrîna Determînîst
Li gor vê berbiçûnê, mirov di tevgerên xwe yên exlaqî de ne azad in. Lewra, ew ji aliyê sedemên der û hindûrîn ve têne astengkirin. Biryara wan jî, girêdayê van şert û mecra ye. Şert û mercên der û hindûrîn, îradeyê kifş dikin û rê li biryarên mirovan yên serbest dadidin. Li gor vê berbiçûnê, mirov wek peleka daran ya ku nikare xwe li ber bayê bigire, tê dîtin.
B. SPÎNOZA: Spînoza, mirovan dixe bin emrê xwezayê. Lewra li gor bîr û bawerîya wî; hemû tişt, ji aliyê xwezayê ve hatine kifşkirin ku xweza û xwedê di ramanên wî de heman tişt in. Herweha, mirov perçeyeke xwezayê ye û bextewarî jî, jiyaneka amizgerê xwezayê ye. Mirov divê bi temamî xwe wek perçeyeke xwezayê bibînin û wiha jî, jiyana xwe bidomînin.
E. DURKHEÎM: E. Durkheîm mirovan, di nav civakê de dihelîne û dibêje ku hemû tiştî civak destnîşan dike.
ZÎYA GOKALP: Gokalp jî, di bin bandora Durkheîm de maye û gotiye ku, ‘Ez û tu, tune nin. Bi tenê, em hene.’
3- Nêrîna Otodetermînîst
Îrade û tevgerên exlaqî, wek hilbereka kesayetîyê têne dîtin. Li gor vê berbiçûnê azadî, ne diyariya xwezayê ye. Beravajiya vê yekê, bi saya dewlemendkirina zanayîyan û bipêşvexistina kesayetî û exlaqa xwe, mirov azad dibin.
Ali Gurdilî
Çavkanî: Di Sed Pirsan De Danasîna Felsefeyê – Ali Gurdilî
Beyî nîşandana çavkaniyan, wergirtina nivîsaran qedexe ye.